© Tom Moody
Te Wāhanga Tuatahi
He ingoa i kitea i ngā pepa hōia
1.
Kua tōia atu te kōpapa e Haimona ki te wai kia puta ai māua ki te hī ika.
He tamaiti pai ia, e kore koe e mahara ake ko mātou mātou, inā kē te tāroaroa me te pakaua o te tangata rā. Ko ōna mata, kikorangi mai ana, ko tōna uru māwhatu, kākaka mai ana. Waihoki he kiritea, manohi anō mātou, mangumangu ake nei. Ka hīkoi haere ana mātou i Tūranga, ka tumeke mai ōna huānga ka tūtaki ki a ia. Hei aha koa tōna āhua, he tamaiti atamai ia. ‘Te āhua nei he tangata kawe reta tō te whānau,’ ka mene ōna pāpāringa. ‘Ā, ko tāna i kawe mai ai i nuku noa atu i te reta.’
Kia unu ia i tana hāte, anana, mā tonu te kiri me te hukarere, inamata, kua pā te reo o tētehi: ‘E tā, whakaketongia te rama.’
Hei tāpiri atu ki tēnā, nō Ahitereiria anō te reo. Ko tōna pai, kore rawa atu nei ia e pāmamae, ahakoa ngā whakatoi a ētehi.
Nā te tangi o te reo i mōhio ai au nō whea mai i tō rāua putanga mai ko tana wahine ki tōku whare. Titiro atu ana, titiro ana mai me te whakaaro ake, He aha oti te tamaiti Pākehā nei me tana wahine e puku mai ana e pātōtō mai nei i taku kūaha?
Kātahi ia ka ui mai, ‘Ko koe rānei a Pāpā Rua?’
I tērā, mōhio tonu atu au nō te kāwai pea tēnei i riro ki Ahitereiria; he mokopuna pea nā Wiremu. I Te Ope Kātua i Mareia te tuakana o taku matua, ā, nōna e hoki mai ana ki te kāinga ka peka ia ki Te Urupū, ka noho tonu atu, ka kuhu ki te iwi o reira e karangahia ana e mātou ko Ngāti Kangarū.
E hia kē nei ngā tau ki muri? Nō te takiwā o ngā tau o te ono tekau.
*
Kātahi a Haimona ka kī mai, ‘He take tāku ki te whānau i hoki mai ai au ki Aotearoa.’
Tōna tikanga, e noho ana a Haimona rāua ko Amber i tētehi mōtēra pātata tonu ki te one i Waikanae, i Tūranga, engari nāku rāua i tiki i taua rangi tonu, ā, kei tō mātou taha tonu e noho ana i runga i tō mātou whenua. Kia rawe hoki tā mātou hari haere i a rāua ki ō Haimona marae me ngā haere anō i te taha o te kapa haka. He tau a Haimona ki te haka, engari kei te rārangi o muri ia e tū ana.
Kia pēnei noa te kōrero, kāore i pērā rawa te roa ōna i te umu. Kua whakamātau anō a Amber i te poi, engari he uaua i te kukunetanga mai o tana puku.
Āpōpō hoki atu ai rāua ki Ahitereiria, he kaimahi a Haimona i ngā rua kerikeri o reira, ā, ki te roa iti atu te noho mai ka whererei mai tā rāua tamaiti ki konei. Kua mātaitia tōna puku e te tākuta, he tamaiti tāne tā rāua. Nō te iwi taketake o Waanji o Carpentaria a
Amber, ā, ka hono ō māua iwi i tā mātou tamaiti.
Kāore anō a Haimona kia kōrero mai i tana take.
I a māua e noho ana i runga i te kōpapa, e whiti ana te rā, e kānapanapa mai ana te wai, e rōnaki mai ana te whenua i uta. Kātahi a Haimoana ka kōrero mai i tana take.
‘Ahakoa kāore au i tupu mai i te ao Māori,’ e tapepa ana te arero, ‘ā, kāore hoki au e tino mōhio ana ki tōku whakapapa, kua tūpono atu au ki tētehi ingoa i ngā pepa hōia a taku koroua, me te aha, e pīrangi ana māua ko Amber kia tapaina tā māua tamaiti ko Moetū.’
I taua wā tonu, ka wero mai ngā tara o te rā i aku mata, ka rewha.
Ka noho au, ka whakaaro. ‘Nō reira, e hiahia ana koe ki te tapa i tāu tamaiti ki te ingoa o Moetū?’
‘He aha te tikanga o tēnei ingoa?’
*
‘He ingoa karanga tērā nō tō tupuna. Ko tōna ingoa, ko Moetūwhakaaraara. Tekau mā ono noa iho te kaumātua o Moetū i te tapahanga ōna ki tērā ingoa. I taua wā, i waenganui i te tau 1850 me te tau 1870, i te whawhai ia ki ngā hōia Pākehā. Ka pūpahi ana tōna ope, ka whakamahia a Moetū e ngā pakeke hei tūtei pō; nā rātou ia i whakanoho ki tērā tūranga he pūkenga nōna ki te whakaaraara i te hopuni kia wawe ai tā rātou whakatakupe kia rere anō rātou ki roto i te ngahere. Engari ehara tērā i te take i ara ai tōna ingoa.’
‘He aha kē atu anō?’
Ka tohu au i a ‘Mona ki te whakatere i te waka. ‘Kia hoki tāua ki uta, māku koe e hari ki te tāone kia kōrero ai kōrua ko tō kuia, ko
Hūhana. E tika ana māna koe e kōrero mō Moetū.’
*
Te Wāhanga Tuarua
Te ope o Rongowhakaata
*
1.
Ko Hūhana taku tuahine, he kaumātua ake i a au. He kaiāwhina ia i te kōhanga reo; kua puta atu tōna rongo i reira hei kuia ngāwari, hei kuia atawhai — he aha hoki. Kei Mangapapa ia e noho ana, kei te takiwā o Tūranga-nui-a-Kiwa.
Whakatū kau anō au i te waka, kua huri tonu mai te ihu o kuia ki te whātaretare ki muri. ‘E tā! Kua hoki kirihaunga mai? Tō koretake hoki.’
Hoki rawa mai ia i te kōhanga reo, ko Hūhana te mutunga kē mai o te whakatuanui, o te ngutu komekome me te waha papā.
‘Āe, kia ora anō koe, Tuahine.’
Ka awhiawhi ia i a Haimona. He mea whakapuhi nāna tā mātou mokopuna nō Ahitereiria. I tōna taenga mai ka mea ia. ‘Mōhio tonu atu au ko tāua tāua. Mei kore ake ahau.’
Kātahi rā! He poto noa iho a Hūhana, he māretireti, he mangumangu hoki, engari anō a Haimona. Ka aroha hoki tā te kuia kāpō i kite ai.
‘E hoki ana koe?’ tāna ki a Haimona. ‘Kāore rānei koe i kīia atu ka tae au ki te whakangahau ka tū ki te hōtēra?’
Ka titiro atu au ki a ia. ‘Kei te hiahia a ‘Mona ki te rongo i ngā kōrero mō Moetū, ā, kāore noa e riwha i te pō nei.’
Ka ngū te waha o kuia.
‘Kāti, kuhu mai,’ tana kī mai. He roimata rānei ērā? He aha hoki, me tino uaua ka heke he roimata i a Hūhana.
Ka haria mātou e ia ki te rūma noho, kei reira e whākana mai ana tana pīki pouaka whakaata hei mātakitaki i ngā kapa haka i runga i a Whakaata Māori; he mea hoko nāna i runga i te whakaaro ka ngaro ngā kaihaka kei ngā taha o te kapa i te punua pouaka whakaata. E mātakitaki whutupōro ana a Wally, tōna hoa rangatira, ka mapu a koroua i tō mātou kuhunga atu. I mua i tana putanga ki waho ka rēkoata ia i tana kēmu.
‘Māu e karakia,’ tā Hūhana mai ki a au. Ka manana ngā mata o
Haimona: me kōrero nui e tīmata ai ki te karakia.
Ka tīmata a Hūhana. ‘He nui te koa o taku ngākau, e ‘Mona, mō kōrua e hiahia nei ki te tapa i tā tātou tamaiti ki te ingoa o tō tātou tupuna, o Moetū. Kia whānau mai, anei ngā kōrero hei oriori atu māu kia whakahīhī ai ia i tōna ingoa, kia mōhio hoki ia ki te hiranga o Moetū ki tō tātou whānau. He kōrero tēnei mō te pakanga i Ōrākau—’
‘Ōrākau te pakanga i whawhaitia ai e Rewi Maniapoto me tōna iwi?’ Ka pātai a Haimona. ‘I tūpono au ki tētehi kōrero i ngā pepa a Koro Wiremu. He aha te pānga o te tū whakamutunga a Rewi me Ngāti Maniapoto ki a tātou?’
Ka ongaonga ngā taringa o Hūhana i te Ahitereiria mārire o te whakahua a Haimona: Oh-ra-cow. ‘He tika,’ ka mea atu ia, ‘ko Rewi tonu te rangatira o tōna iwi. Engari he rangatira anō nō iwi kē i haere ki te tuarā i a Rewi, ā, i haere i ō rātou taha ngā toa me ngā tohunga. Kia mahara tāua, ko ētehi o ngā tāngata i tae ki Ōrākau nō ngā kāwai pūwhewhero o te motu.’
‘Ko Wī Karamoa tētehi nō Waikato,’ ka tumeke a Hūhana i taku kōrero — ehara i te mea nōna anahe ngā taringa i te areare ki ngā kōrero a tō mātou pāpā. ‘Ko ia tētehi o ngā kaikauwhau i te rongopai i roto i te pā. I reira hoki a Te Paerata me āna tama tokorua nō Ngāti Raukawa, ā, i tae hoki a Te Rangihirawea nō Ngāti Tūwharetoa. Kotahi rau i heke mai i Te Urewera, ko Paitini Wī Tāpeka tētehi o ngā rangatira o te tira nō Ruatāhuna. Nō Waikaremoana, ko Te Waru me tana apataki.’
Ka karukaru mai a Hūhana: Ko wai rānei kei te taki i te kōrero, ko ‘hau, ko koe rānei?
‘I reira anō—’
Ko tōna rite ko te kererū ka tīraha ki runga tōna uma i te whakatarapī.
‘—tētehi ope tauā iti nō Tūranga-nui-a-Kiwa, he mea tuku rātou
e tō tātou rangatira o Rongowhakaata, e Raharuhi Rukupō . . .’
*
2.
I taku rongonga i te ingoa o Rukupō, ka wawara mai te reo o taku pāpā i aku taringa: E Rua, whakarongo mai.
He tohunga whakairo a Rukupō, koinā te hautanga o tōna rongo. I tōna ohinga i āwhina ia ki te whakairo i a Kaitangata, i te wharenui kei te motu o Mana, ā, i whai wāhi anō ia ki Te Toka-a-Tāpiri, ki te waka tauā nui i takohatia ki a Ngāpuhi. Engari, ko te puhikaioreore o āna mahi katoa ko Te Hau-ki-Tūranga, ko te mōrehu whare o te motu i hangā mai i te tau 1842.
Nā, ko Rukupō te kākākura o Rongowhakaata i ngā tau i taututetute ai te iwi ki te Pākehā, pēnei i a Ngāti Maniapoto. Ko te rerekētanga, i pōhēhē mātou o Tūranga-nui-a-Kiwa ka haupapa tonu tā mātou noho, ā, kāore e tae mai te riri ki konei. ‘Hei aha atu mā tātou ngā mahi a ētehi atu iwi,’ te kōrero a ngā kaumātua i taua wā, ‘kia mau te rongo.’
I aua tau, i kaha tonu te tauhokohoko i waenganui i a Rongowhakaata me ngā Pākehā o te rohe. Kua puta hoki mātou ki waho, ki te mākete nui i Tāmaki-makau-rau, hokohoko atu ai i ngā hua o te whenua nei. He witi, he kānga, he rīwai, he riki, he hipi, he kau, he poaka, he manu anō ngā kai i hokona atu, ā, he autaia hoki ngā utu. E tutuki ai tēnei he waka ō mātou. E whā ngā kaipuke rewa rua, he kaipuke rewa tahi, he waka kē atu anō hoki nā te iwi tonu i whakatere. Ko Te Raaka te waka tere, ā, he pērā anō a Adah rāua ko Te Kūini. He waka anō i whakamahia e te iwi, ko Whitipaea rāua ko Ruawhētuki. Ko mātou anō ō mātou rangatira i taua wā; nā mātou anō ngā utu i whakarite, i ōna wā i hokohoko ngā tūpuna i runga tonu i te wāpu, ā, ka whakaekea ngā utu e rātou kia rite tonu ki ērā i te mākete o Tāmaki. Kāore te Pākehā i tiketike ake i a mātou, i te taumata kotahi tonu mātou me te Pākehā e tauhokohoko ana.
Engari kīhai i taro, ka huripoki te ao o ngā tūpuna. E ai ki taku pāpā, i tū tētehi hui nui whakaharahara i te marama o Paengawhāwhā, i te tau 1863 — kotahi tau i mua i te pakanga i Ōrākau — he whakanui i te whakatapunga o te whare karakia Mihingare Māori o Whakatō, nā Rukupō anō taua whare i whakairo.
‘He nui ngā iwi i haere mai’, i mea a Pāpā, ‘i eke mai a Maniapoto, a Waikato me ngā kanohi o te Kīngitanga ki runga i te marae, ā, i haria mai e rātou te kara o te Kīngi. I hari mai anō ngā iwi o Tauranga me Te Wairoa i te kara o te Kīngi. Ko te tono ki a Rongowhakaata kia uru hoki tātou ki te huihuinga o ngā iwi e ātete ana i te Karauna.
Ka whakahokia atu te tono a ngā pononga o te Kīngitanga, me te kī ake, ahakoa he nui te aroha ki te kaupapa, kāore ngā tūpuna i hiahia ki te wewete i te rongomau. Nā, i runga hoki i te kaupapa o
te rā ka puta tā rātou kupu ki te whakaminenga: Kia kotahi tātou i raro i te rongopai, i raro i te ingoa o Ihu Karaiti.
